وضعیت اجتماعی زن در ایران باستان در پورتال جامع فرانیاز فراتر از نیاز هر ایرانی

وضعیت اجتماعی زن در ایران باستان ,بدون تردید سرزمین ایران یکی از قدیمی ترین و کهن ترین مراکز زندگی بشر بوده است

و اسناد و مدارک در مورد شناسایی وضع زن و همچنین مرد چه در ایران و چه در جاهای دیگر بسیار نارسا و ناچیز است.با ما همراه باشید .

وضعیت اجتماعی زن در ایران باستان

زنان ایران باستان

وضعیت اجتماعی زن در ایران باستان

بی شک وضع اجتماعی زن در هیچ دوره و تاریخی از وضع عمومی آن جامعه مجزا نیست.

به طور کلی بررسی نخستین جوامع بشر و ملت ها و اقوام گوناگون

فقط به وسیله آثار و وسایل مکشوفه و آنچه از زندگی بشر این دوره به جا مانده

امکان پذیر و قابل بررسی و تجزیه و تحلیل است.

در دورانی که شاید بیش از ده هزار سال قبل از میلاد باشد٬

تغییراتی در وضع اقلیمی ایران به وجود آمد.

و انسان غارنشین رفته رفته برای خود خانه ساخت.

در این دوران کانون خانواده مرکز قدرت قبیله بود.

وضعیت اجتماعی زن در ایران باستان

چون زن هم در خانه و هم در بیرون از خانه با مرد در کار تولید و رفع حوایج زندگی همکاری داشت٬

و از طرفی تولید مثل و بچه زاییدن و استمرار نسل به طور طبیعی بر عهده او بود

لذا ارزش و اهمیت زن نسبت به مرد فزونی یافت

و تعادل قدرت را به سود زن متمایل ساخت.

ویل دورانت درباره این دوران می نویسد:

« در این دوران؛ یعنی دوره مادرشاهی؛ حق فرمانروایی؛

حق قضاوت ؛ حق اداره امور خانواده ؛

و توزیع خورد و خوراک و آنچه زندگی بشر وابسته به آن بود ؛

همه در دست زن بوده است؛ مرد به شکار حیوانات می پرداخت؛

و از جنگل ها و مزارع مواد خوراکی به دست می آورد

که آن را در اختیار مادرشاه می گذاشت تا بین افراد قبیله توزیع نماید.

وضعیت اجتماعی زن در ایران باستان

اختلاف نیروی بدنی که امروز بین زن و مرد مشهود است

در آن رزوگار قابل ملاحظه نبود.

این اختلاف نیروی جسمانی بعدها از لحاظ شرایط زندگی و محیط زیست پیدا شد.

زن در این دوران از حیث بلندی قامت و نیروی جسمانی نه تنها دست کمی از مرد نداشت؛

بلکه به مقتضای طبیعت موجود کاملا نیرومند بود

که می توانست ساعتهای درازی را به کارهای دشوار بپردازد؛

و به هنگام حمله دشمن به خاطر فرزندان و عشیره و قبیله تا سر حد مرگ مبارزه کند.»

 

دکتر گیرشمن ضمن بحث پیرامون انسانهای ماقبل تاریخ در ایران؛

از نقش زنان در پیدایش تمدن بدوی و ابتدایی آن روزگارسخن می گوید

و می نویسد: « در این جامعه ابتدایی وظایف سنگین به عهده زن گذاشته شده بود.

در نتیجه عدم تعادلی بین وظایف مرد و زن ایجاد شد

و زن دارای مقامی برتر نسبت به مرد گشت و ارزش و اهمیت زن نسبت به مرد فزونی یافت».

وضعیت اجتماعی زن در ایران باستان

نگهبانی خانه ؛ تهیه و پخت غذا ؛ ساختن ظروف سفالی ؛

نگهداری فرزندان باعث اولویت زن نسبت به مرد شد

واداره کارهای قبیله به دست او افتاد.

در عین حال سلسله انساب خانواده به نام زن خوانده می شد.

این نحوه اولویت و تفوق زن بر مرد به صورت عصر مادر شاهی در فلات ایران شروع شد

و همین سیستم که یکی از خصایص ساکنان ایران بود که بعدها در آداب آریاهایی فاتح٬ وارد شد.

 

علاوه بر رهبری اقتصادی و اجتماعی مقام روحانیت نیز از امتیازات زن بود

و ایرانیان مانند همسایگان خود مذهب مادرخدایی داشته اند

و در نواحی مختلف ایران پرستش الهه مادر رواج داشت.

در میان ابزار و اشیا فراوانی که در لرستان کشف شده مجسمه ای پیدا شده

که سر زنی را تمام رخ نشان می دهد. گیرشمن احتمال می دهد

که این زن رب النوع اقوام آسیایی بوده است

که از آسیای صغیر تا شوش مورد پرستش بوده و احتمال دارد

پرستش ایزد بانوی آناهیتا که بعدا در ایران رواج یافت از اینجا سرچشمه گرفته باشد.

وضعیت اجتماعی زن در ایران باستان

چون یکی از کهن ترین تمدن های اولیه بشری تمدن ایلام در غرب فلات ایران است

بی مناسبت نیست که از تمدن ایلام نیز سخنی به میان آید.

تا قبل از حفریات شوش اطلاعات در مورد تمدن و سوابق تاریخی ایلام بسیار کم بود.

مساعی دیولافوآ و دمورگان و سایر مستشرقین موجب کشف و احیای تاریخ و تمدن ایلام گردید.

در حدود چهار هزار سال قبل از میلاد در سرزمینی که شامل خوزستان؛

لرستان؛ پشتکوه؛ و کوه های بختیاری است٬

حکومت ایلام رشد و تکامل یافت و روی کار آمد.

 

مردم ایلام دولت خود را آنشان یا انزان می خواندند

و خط میخی را که دارای سیصد علامت بود

و با خط سومری ها شباهت داشت به کار می بردند.

مجسمه ملکه ایلام معرف وضع اجتماعی زن در آن روزگار است.

این مجسمه اکنون در موزه لوور پاریس است.

به نظر باستان شناسان این ملکه بر اقوام آریایی

که در نواحی ایلام و کوه های زاگرس تا حدود کرمانشاه می زیسته اند٬

فرمانروایی داشته است

و یکی دیگر از کهن ترین محله های زندگی مردم و تمدن های کشف شده

در حدود « سیالک » کاشان است

که در حفریات و کشفیات نیز آثار متعددی از تمدن دوران مادرشاهی به دست آمده است.

وضعیت اجتماعی زن در ایران باستان

با به دست آمدن مقدار زیادی دوک نخ ریسی در ناحیه سیالک کاشان معلوم میشود

که زنان ایران در حدود چهار هزار سال قبل از میلاد به کار نساجی می پرداخته اند.

همچنین با پیدا شدن

مقدار زیادی آلات زینتی از قبیل گردن بند و دست بند و انگشتر که از صدف یا گل یا سنگ می باشد

محقق شده حس زیباشناسی نیز در زنان آن زمان به شدت رایج بوده .

در این دوران که یکی از دوره های درخشان مادرشاهی در ایران است

خانه سازی با خشت خام رواج داشت

و نقش و نگار روی دیوار به دست زنان انجام می گرفت.

در حفاری های باستانی مجسمه هایی از زنان به صورت شاهزاده ؛

ملکه و الهه کشف شده که معرف وضع اجتماعی زن در آن روزگاران است.

 

در دوران مادها؛ زن به ریاست قبیله و نیز قضاوت می رسید

 

وضع اجتماعی و حقوقی زن از مهاجرت آریاها به ایران تا دوران هخامنشی

به عقیده دکتر گیرشمن؛ در آغاز هزاره اول قبل از میلاد ؛

دو واقعه مهم و غیر مرتبط روی داد

که در حیات اجتماعی ملل آسیای غربی تاثیر فراوان داشت.

اول مهاجرت اقوام هندواروپایی به هند و ایران و اروپاست

و دیگر کشف و استعمال آهن کوهستان های شمالی و شرقی آسیای میانه

که شمال و مشرق و مغرب ایران را در بر میگیرد؛

در دوران ما قبل تاریخ گذرگاه اقوام آریایی به سایر نقاط دنیا بود.

 

در این ناحیه نژاد آریایی به سر میبرد که قدرت فکری و معنوی خود را بارها نشان داده بود.

آریایی های ایران به طوایف و قبایل متعددی تقسیم میشدند

که مهمترین آنها مادها در غرب و پارسی ها در جنوب بودند.

همچنین پارتها در خاور ایران نیز از نژاد آریایی بودند.

قوم ماد روابط نزدیکی با تمدن پیش رفته بین النهرین داشت

و فرهنگ و تمدن آنها تا جنوب روسیه و ترکمنستان می رسید.

وضعیت اجتماعی زن در ایران باستان

تا صد سال پیش برای نوشتن تاریخ ماد٬

جز نوشته های مورخین یونانی چیزی در دست نبود.

ولی از یک قرن در نتیجه تلاش باستان شناسان

هزاران سند کتبی و آثار ارزنده تاریخی از زیر خاک به دست آمده است.

با اینکه این آثار مستقیما مربوط به تاریخ ماد نیست

و از تاریخ بابل و آشور و دیگر کشورهای شرق نزدیک حکایت میکند

اما باز هم کم و بیش در روشن کردن تاریخ ماد تاثیر داشت؛

زیرا مادها تنها قبیله آریایی بودند که در سایه اتحاد٬

امپراتوری بزرگ آشور را برای همیشه شکست دادند

و از صفحه روزگار محو کردند و اقوام و قبایل بسیاری را از قید اسارت آنان رهایی بخشیدند.

 

پس از استقرار سلسله ماد در مغرب ایران

اندک اندک رژیم مادر شاهی جای خود را به رژیم پدرشاهی داد.

معذلک فعالیت کشاورزی با زنان بود؛

و مردان برای زنان اهمیت ویژه ای قایل بودند.

پس از مادها نوبت به سلسله هخامنشی و پارس ها می رسد

که بنیانگزار آن کورش بزرگ است. به طوری که می دانیم؛

ملکه ماندانا مادر کوروش و دختر آستیاک؛

آخرین پادشاه ماد تاثیر انکارناپذیری در انتقال قدرت به پسرش کوروش داشت.

وضعیت اجتماعی زن در ایران باستان

در دوران مادها؛ زن به ریاست قبیله و نیز قضاوت می رسید؛

هنوز بقایای از سیستم مادر شاهی وجود داشت.

دیاگونف در تاریخ ماد می نویسد

دوران مادرشاهی با انقراض سلسله ماد به پایان رسید

و در حکومت هخامنشی زن و مرد از حقوقی برابر و یکسان برخوردار بودند.

بنا به گفته دیاگونف؛ که او باز از قول کتزیاس؛ مورخ یونانی نقل میکند؛

دختر و داماد پادشاه در حکومت ماد میتوانستند

قانونا مانند پسر وارث سلطنت او باشند.

در جامعه مادها هنگامی که سیستم پدرشاهی جانشین مادرشاهی گشت؛

مقام اجتماعی زن و حقوق او در خانواده همچنان محفوظ ماند؛

فقط تا حدی از اختیارات فوق العاده زن کاسته شد.

 

طبق تحقیقات باستان شناسان لباس زن مادی با اختلاف اندکی

شبیه پوشاک مردان بوده است و حجاب نداشتند. همانطور که در بالا گفته شد؛

دختر و داماد پادشاه می توانستند وارث تاج و تخت او باشند.

چون آستیاک فرزند پسر نداشت؛ قانونا سلطنت ماد حق شاهزاده ماندانا بود؛

و این امر همانطور که گفته شد؛ در انتقال قدرت به کوروش موثر بود.

ماندانا مدرسه و گروه های پارس را بنیان نهاد

که در آن عده زیادی از پسران پارسی همسن و سال کوروش ؛

تیراندازی ؛ اسب سواری و فنون نبرد را یا میگرفتند.

وضعیت اجتماعی زن در ایران باستان

گذشته از این ماندانا به کوروش آموخت که حق چیست و نا حق کدام است.

شاید احترام فوق العاده ای را که کوروش نسبت به مادرش ماندانا رعایت میکرد؛

به پاس داد و عدالتخواهی بود که از او آموخته بود.

به طوری که پلوتارک می نویسد مهم ترین عامل پیروزی کوروش بر آستیاک زنان بودند.

مسلما تعالیم مزدایی که زنان و مردان را یکسان می نگرد؛

و فرقی بین آنان قائل نیست.

در ارتقا مقام و شخصیت زن در ایران باستان اثری انکار ناپذیر داشته است.

در دین زرتشت؛ هر انسانی که از دانش و نیکی برخوردار باشد؛ محترم است.

 

بنا به معتقدات زرتشتی؛ در آغاز آفرینش به خواست اهورامزدا؛

در مهر روز مهرماه دو ساقه ریواس به هم پیچیده از زمین سر براوردند

و گیاه کم کم از صورت گیاهی به صورت دو انسان درآمدند

که در قامت و صورت شبیه هم بودند؛

یکی مذکر به نام « مشیه» و دیگری مونث به نام «مشیانه».

در کتاب « بندهش » فصل ۱۵ آمده است:

« آنگاه اهورامزدا روان را که پیش از پیکر آفریده بود

در کالبد مشیه و مشیانه بدمید و آنان جاندار گشتند.

وضعیت اجتماعی زن در ایران باستان

پس به آنان گفت شما پدر و مادر مردم جهان هستید.

شما را پاک و کامل بیافریدم.

هر دو اندیشه و گفتار و کردار نیک به کار بندید؛

و دیوان را پرستش مکنید. پس مشیه و مشیانه از جای خود به حرکت آمدند٬

و خود را شستشو کردند٬ و نخستین سخنی که بر زبان راندند این بود

اهورامزدا یگانه است. او آفریننده ماه و خورشید و ستارگان و آسمان و آب و خاک وگیاهان جاندارنست».

 

چنانچه ملاحظه میشود؛ در دین مزدیسنی که معتقدات زرتشتیان بر آن نهاده شده است

زن و مرد هر دو از یک ریشه تکوین می یابند

با هم از زمین سربر می دارند و یکسان رشد می کنند

و اهورامزدا با آنان بیکسان و با یک زبان سخن می راند و دستور واحدی برایشان مقرر می فرماید.

آن دو پس از اقرار به یگانگی اهورامزدا نخستین سخنی که به زبان می رانند

این است « هر یک از ما باید خشنودی و دلگرمی و محبت و دوستی دیگری را فراهم کند.»

از این گفتار برمی آید که در دین زرتشت هیچ یک از زن و مرد را به یکدیگر تفوق و امتیازی نیست٬

و آن دو از نظر آفرینش و خلقت یکسان و برابرند.

شخصیت زن در دین زرتشت نه تنها در آغاز جهان با مرد برابر است بلکه در پایان نیز با مرد یکسان و برابر است.

وضعیت اجتماعی زن در ایران باستان

بنا به معتقدات دینی زرتشتیان هنگامی که

« سوشیانت» موعود نجات بخش آخرالزمان از شرق ایران و حوالی دریاچه هامون ظهور می کند

از هر گوشه ایران پاکان و دینداران به او می پیوندند.

تعداد آنان سی هزار نفر است که نیمی از آن مرد و نیمی دیگر زن خواهد بود.

عظمت مقام زن را در آیین زرتشت از اینجا می توان دانست

که بنا به معتقدات زرتشتی از شش امشاسپند دین زرتشت٬

سه امشاسپند ضمیر مذکر و سه امشاسپند ضمیر مونث دارند.

سه امشاسپند مذکر عبارتند از:

 

۱) بهمن یا وهمن یا وهومن که به معنای خرد کامل است.
۲) اردیبهشت یا اشاوهیشتا که به معنی نظم و بهترین راستی و هنجار و قانون و سامان آفرینش است.
۳) شهریور یا خشتروییریه که به معنی حکومت بر خویش٬ خویشتن داری٬ و شهریاری آسمانی است.
۴) اسفند یا سپندارمزد که مظهر مهر و محبت و عشق و باوری و موکل بر زمین است.

۵) خرداد یا اروتات که نمودار کمال٬ رسایی؛ شادی و خرمی و موکل بر آبهاست
۶) امرداد یا امرتات که مظهر جاودانگی و بی مرگی است؛

همچنین تعدای از ایزدان مذاهب زرتشت

که در مرتبه پایین تری از امشاسپندان هستند

(امشاسپند ملک؛ و ایزد فرشته) ضمیر مونث دارند.

مثلا پس از درگذشت انسان در سپیده صبح چهارم؛

در سر پل چینوت؛ مهر و سروش و رشن از روان درگذشته

درباره اعمال و کارهای او پرسش می کنند.

مهر ایزد و سروش ایزد از ایزدان مذکر؛

و رشن ایزد از ایزدان مونث است.

همچنین ایزد دینا که به معنی وجدان و دین است؛ با رشن ایزد همکاری دارد.

وضعیت اجتماعی زن در ایران باستان

ایزد چیستا که به معنی دانش و خرد است نیز مونث است.

زرتشت از این ایزد بارها کمک طلبیده است.

دیگر از ایزدان مونث اشی است که فرشته دهش و بخشایش و آسایش است.

و زرتشت در گاتها او را چنین ستوده است:

« جهان از او راه رسم خداپرستی گرفت و اهریمن راه عزیمت گزید».

در ایران باستان زرتشتیان زناشویی را تنها به منظور رفع حوایج جسمانی و جنسی انجام نمی دادند.

بلکه برای آن هدف و آرمانی بسیار عالی و مترقی داشتند.

این هدف فراهم کردن وسایل پیشرفت معنوی و غلبه نهایی نیکی بر بدی بود.

 

تعالیم زرتشت بشر را در راه رسیدن

به عالیترین مدارج روحانی یعنی فراهم نمودن

و تسریع ظهور سوشیانت و غلبه نیکی بر بدی هدایت می کند.

هدف از زناشویی مشارکت در نهضت بزرگ روحی است

که در بیشتر ادیان الهی به بشر وعده داده شده است.

بنابراین؛ زناشویی در دین زرتشت عملی مقدس و ستایش انگیز است

که از هر گونه تحقیر و تبعیض و نابرابری به دور است.

به قول گیگر از خصوصیات موقعیت حقوقی زن و برابری او با مرد در دین زرتشت آن است

که همانطوری که مرد پس از زناشویی به لقب

« نمان پیتی » یعنی سرور و کدخدای خانه ملقب می گشت؛

زن نیز از زناشویی به لقب « نمانوپیتی »

یعنی نور و فروغ خانه ملقب می گشت به عبارت دیگر مرد کدخدای و زن کدبانوی خانه بود.

وضعیت اجتماعی زن در ایران باستان

به قول همین دانشمند بزرگ آلمانی؛ و نویسنده کتاب

« تمدن ایرانیان خاوری» زن پس از ازدواج در صف همسری شوهر قرار می گرفت؛

نه در ردیف اموال و یا از تابعین او. به عبارت دیگر زن کنیز و برده مرد نبود٬

بلکه همسر و همدل و همراه مرد بود

و در کلیه حقوق با مرد بربار و در جمیع امور با او شریک به شمار می آمد.

کریستن سن؛ خاورشناس بزرگ دانمارکی می گوید:

« رفتار مردان نسبت به زنان در ایران باستان همراه با نزاکت بود.

زن چه در زندگی خصوصی و چه در زندگی اجتماعی از آزادی کامل برخوردار بود.

 

در مورد آزادی در ازدواج هیچ چیزی مستندتر و موجه تر

از رفتار خود زرتشت نسبت به دختر کوچکش پروچیستا نیست.

زرتشت به دختر کوچکش پروچیستا می فرماید:

« پروچیستا من جاماسب را که مرد دانشمندی است

( وزیر گشتاسب و منجم و ستاره شناس معروف زمان)

برای همسری تو برگزیدم؛ تو با خرد مقدس خود مشورت کن

و ببین که آیا او را لایق همسری خود می دانی یا نه؟

در بند ۵ گاتها زرتشت خطاب به همه پسران و دختران جوان می گوید

« ای دختران شوکننده و ای دامادان اینک شما را می آموزم

و آگاه می کنم٬ پندم را به خاطر بسپارید٬ و برابر اندرزم رفتار کنید تا در زندگی سعادتمند نائل گردید.

وضعیت اجتماعی زن در ایران باستان

هر یک از شما باید در پیمودن را زناشویی و مهرورزی و پاکی و نیکی بر دیگری سبقت جویید

٬ زیرا تنها بدینوسیله می توان به یک زندگی سراسر شادی رسید.»

به طوری که می بینیم در زندگی زنان و مردان پارسا یکسان مورد خطاب قرار میگیرند.

پس از مرگ نیز به روان و فروهر هر دوی آنها یکسان درود فرستاده می شود.

 

در یشت ها آمده است: « فروهر همه مردان و زنان نیک را می ستاییم.

در فصل ۳۸ یسنا آمده است: « ای اهورامزدا زنان این سرزمین را می ستاییم

و زنانی که آیین راستی و نیکی برخوردارند.» در فروردین یشت؛

که طولانی ترین یشت اوستا است؛ بر فروهر زنان و مردان نیک جهان یکسان درود فرستاده شده است.

وضعیت اجتماعی زن در ایران باستان

زن زرتشتی در قرن اولیه ظهور زرتشت و نیز در زمان هخامنشیان

از بیشترین حقوق متعالی برخوردار بود و یکی از درخشان ترین ادوار تاریخی خود را می گذاراند.

همانطور که گفته شد نمونه کامل آن ماندانا مادر کورش بود؛

که بارها کوروش به وجود او افتخار کرده است و حضور زنانی از قبیل آتوسا؛

پانته آ؛ رکسانا ؛ آرتمیز؛ و غیره نمودار حضور فعال زن ایرانی در این دوران است

و مشارکت همه جانبه زنان در این عصر چشمگیر است.

 

از حفریات و کشفیات باستان شناسی که در تخت جمشید به عمل آمده٬

الواحی به دست آمد که نشان می دهد

در ساختمان تخت جمشید عده زیادی از زنان مانند مردان مشارکت داشته

و حقوق و مزایای جنسی از قبیل نان و شراب و غیره؛

مطابق مردان دریافت داشته اند. این الواح هم اکنون در موزه های جهان ضبط است.